नेपाल स्काउटमा गणतन्त्र आएन

-राम प्रसाद भट्टराई, कपन-
एउटा आम मानिसले स्काउटलाई कसरी बुझेको छ ? यो प्रश्नको जवाफमा अधिकांश मानिसले स्काउटलाई पशुपतिमा वा अन्य स्थानमा लाग्ने मेलामा लाईन मिलाईरहेका स–साना बच्चाहरु भनेर बुझिरहेका छन् । तर के यति मात्र हो त स्काउटिङ ? पक्कै पनि होईन । यो सबै त नेपाल स्काउटको समयानुकुल परिर्वतन नहुनुको परिणाम हो । सन् १९०७ मा बेलायत बाट शुरु भएको स्काउट हाल विश्वको १७० भन्दा बढी मुलुकहरुमा स्वयम्सेवी संस्थाको रुपमा अनौपचारिक शिक्षा प्रदान गर्दै अघि बढिरहेको छ । तर दुर्भाग्य नेपाल स्काउटलाई भने कसैले शिक्षित गर्न सकेन । यसैले उही पुरातनवादी सोच र उही श्रीपेचको चाकरीवादले यसलाई अहिलेसम्म छोडेन ।



वेडेन पावेल नामक वेलायती नागरिकले विशेष गरि आधुनिक किशोर किशोरी र युवाहरुको बदलिंदो परिस्थिति र व्यक्तित्वलाई ध्यानमा राखी, उनिहरुलाई शारीरीक, मानसिक, बौद्दिक र संवेगात्मक रुपमा विकसित गराई देशका असल र कर्मठ नागरीक बनाउँने उद्देश्यले बेलायतको ब्राउनसी आएल्याण्डमा सन् १९०७ मा त्यहाँका बिभिन्न जातजाती, भाषाभाषी, रंग र वर्गका २० जना युवाहरुलाई लिएर विश्वमा पहिलो पटक स्काउटिङ शिक्षाको शुरुवात गरेका थिए । एउटा बिद्यार्थीले आफ्नो घर र समाजबाट प्राप्त गर्ने शिक्षा र बिद्यालयबाट प्राप्त गर्ने शिक्षाको बिचमा रहेको व्यवहारिक शिक्षाको परिपूर्ति स्काउटिङ शिक्षाको माध्यम बाट पुरा हन सक्छ । यहि हेतुका साथ वि.सं. २००९ साल असार ५ गते तत्कालीन राजा महेन्द्र शाहको अध्यक्षतामा नारायणहिटी राजदरबारबाट नेपालमा पनि स्काउटिङ शिक्षाको औपचारिक सुरुवात भएको थियो ।

वि.सं. २००९ सालमा नेपालमा स्काउटको औपचारिक सुरुवात भए देखि यता नेपालमा धेरै ठुला ठुला राजनैतिक र सामाजिक परिर्वतनहरु भए जसको प्रभाव मुलुकका सम्पुर्ण निकायमा पर्न गयो र सबैले समयानुकुल आफुलाई परिर्वतन गरे । तर यी सम्पुर्ण परिर्वतनको प्रभाव अन्य निकायलाई परे जस्तो नेपाल स्काउटलाई कहिले पनि परेन, कारण थियो यो राजखानदानको प्रत्यक्ष निगरानीमा रहन्थ्यो जसले गर्दा यो संस्था चाकरीवाद र नातावादको तथास्तुसंगै नेपालमा फरक किसिमबाट मौलाउँदै थियो । नेपालमा सरकारको प्रत्यक्ष निगरानीमा रहेको ऐनद्वारा संचालित हुने जम्मा २ संस्था, राष्ट्रि«य खेलकुद परिषद् र नेपाल स्काउट मात्र हुन । हाल बार्षिक ५० लाख भन्दा बढी अनुदान रकम र बेलाबेलामा बिभिन्न कार्यक्रमको नाममा करोडौँ बजेट पाउने नेपाल स्काउटको बारेमा नेपाल सरकारले खासै चासो राखेको छैन । जसको प्रत्यक्ष फाईदा नेपाल स्काउटका केही मुठ्भिर आयुक्तहरुले उठाई रहेकाछन् । वि.सं.२०६२÷६३ सालको परिर्वतन पछि देश र देशका अधिकाशं संघसंस्थामा गणतन्त्रको स्थापना संगै आमुल परिर्वतनको कुरा गर्न थालियो तर यो कुरा नेपाल स्काउटका नेतृत्व गर्ने व्यक्तिलाई भने अभिषाप साबित भएको थियो । राजा र दरबारको साथ छोड्नुपर्दा उनिहरुलाई निकै पिडा भएको थियो । कयौँ बर्ष देखि नेपाल स्काउटमा राज गर्दै बसेका ती नाईकेहरुलाई त्यतिबेला आफ्नो पद खुस्केला कि भनि बडो डर लागिरहेको थियो जतिखेर सरकारको नेतृत्व माओवादीले गरेको थियो । तर प्रचण्ड सरकारलाई पनि स्काउटको खासै जानकारी थिएन फलस्वरुप उहाँले शिक्षा मन्त्रालय अन्र्तगत रहेको नेपाल स्काउटलाई नवनिर्मित युवा तथा खेलकुद मन्त्रालयको काम बढाउन भनि युवा तथा खेलकुद मन्त्रालयतिर सारीदिनुभयो । ती आयुक्तहरु जो हिजो राजालाई दाम चडाएर प्रमुख बनेका थिए गणतन्त्रले तिनलाई परिर्वतन गर्नुको साटो थप बलियो र निडर बनाईदियो ।

स्काउटिङको बिश्वव्यापी मुल्य र मान्यता अनुरुप स्काउटमा युवालाई १ नंबरमा राखिएको छ । तर नेपाल स्काउटमा यसको ठिक विपरित बुढापाकालाई १ नंबरमा राखेर नेतृत्व, नीति निमार्ण र कार्यक्रम सम्पुर्ण कुराको अधिकार प्रदान गरिएको छ । स्काउटिङ युवाका लागि र युवा स्काउटिङका लागि भन्ने मान्यता विश्व स्काउटमा भएता पनि हाल सम्म नेपालमा भने युवा जमातलाई नेतृत्व, नीति निमार्ण र कार्यक्रम तहबाट संधै अलग राखिदै आएको छ । अव्यवस्थीत रुपमा बिद्यालयमा आधारीत स्काउटिङ नेपालमा मौलाएको छ तर यस संग प्रत्यक्ष सरोकार राख्ने स्वयम्सेवी र पेशागत स्काउटिङको आधुनिक अवधारणा साथै पेशागत हकहित संग सम्बन्धित कुनै पनि कुरा नेपाल स्काउटले अबलम्बन गर्न सकेको छैन । अबैज्ञानिक रुपमा गुण्स्तर बिनाको सहरी स्काउटिङ गरेर सम्पुर्ण विश्वलाई नै नेपाल स्काउटका कथित नाईकेहरुले धोका दिरहेका छन् । २००९ सालमा निर्मित पाठ्यक्रम हाल सम्मपनि परिर्वतन भएको छैन । उपत्यकामा बाहेक अन्य जिल्लामा स्काउटको संख्या अति न्युन छ तर सबै जिल्लालाई समान बजेट, प्रतिनिधित्व र कोटा प्रदान गर्ने गरिन्छ । जसका कारण असक्षम र अदक्ष व्यक्ति नेतृत्व तहमा पुग्दछ, अब सजिलै सोच्न सकिन्छ कि नेपाल स्काउटको विकास कुन प्रक्रियाबाट हुदैछ । युवा सहभागितालाई निरुत्साहित गर्ने हेतुले नेपाल स्काउटको पुरातनबादी ऐन र नियमावलीमा आयुक्त पदमा उम्मेद्वार हुन कम्तिमा १० बर्ष सम्म आयुक्त हुनैपर्ने अत्यन्तै असमावेसी प्रावधान राखिएको छ । जसबाट एउटै व्यक्ति सजिलै लामो समय सम्मकालागि नेतृत्व तहमा रहन्छ र आफुले चाहेको जस्तो तरिकाबाट नेपाल स्काउटको सम्पत्तिमा लुट मच्चाउन सक्छ । देशमा नै पुरानो संविधानको सट्टा प्रगतिशिल संविधान लेख्ने महान् प्रक्रिया चलिरहेको अवस्थामा निरंकुशताको अवशेष नेपाल स्काउटको पुरानो ऐन पनि खारेज गरि नयाँ बन्नु अपरिहार्य हुन जान्छ ।


भर्खरै सम्पन्न राष्ट्रिय परिषद्को चुनावमा पनि उहि राजाका पालाका प्रमुख आयुक्त नै पुनं प्रमुख आयुक्त पदमा नियुक्त भए । जसबाट यो कुरा पक्का भयो कि यति ठुलो परिर्वतन पछि बनेको र आफुले आफुलाई निकै प्रगतिशिल सरकार भन्ने तत्कालिन झलनाथ सरकारले पनि उहि तानाशाहाका पुजारीहरुलाई नै बुई चडाएर आधुनिक नेपाली युवाको मर्म र भावना माथि आघात पुर्‍याए । अझै यस्तै नै हुने हो भने नाम मात्रको गणतन्त्रको हुटिट्याँउले केही हुनेवाला छैन, गणतन्त्रमा पनि उहि राजाका आसेपासेलाई नै सर्बाधिकार दिने यो कस्तो गणतन्त्र हो ? युवा जमात चुप बसिराख्न सक्दैन । त्यसैले कहिले गणतन्त्र नआएको नेपाल स्काउटमा हाल युवाहरुले एउटा प्रगतिशिल अभियानको शुरुवात गरेकाछन् जसको पक्षमा हालको बाबुराम भट्टराई सरकारले आफुलाई उभ्याउनु पर्छ र नेपाल स्काउटका तमाम बिकृति, बिसंगति र गलत नेतृत्वको जरैदेखि अन्त्य गरि युवा जमातलाई नेतृत्व सुम्पनु पर्छ । यदि यसो भएमा मात्र नेपालमा साँचो अर्थमा आधुनिक स्काटिङको विकाश हुन्छ र जसको प्रत्यक्ष फाईदा नेपाल र नेपालीहरुले लिन पाँउने छन् ।